Ελληνορωμαϊκή Μουσική

"Αθανασίου Καραμάνη - Περί Γενών και ήχων ήτοι Τρόπων των αρχαίων και των βυζαντινών και η θεωρητική "παρασπονδία" του Αρχιμανδρίτου Χρυσάνθου του εκ Μαδύτων, Θεσσαλονίκη Ιούλιος 1994"

Στο δοκίμιο του αυτό ο άρχων πρωτοψάλτης της Αγιωτάτης αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως Αθανάσιος Καραμάνης φωτίζει την ρίζα και την αιτία του σοβαρού αρμονικού προβλήματος που ταλαιπωρεί  τον ψαλτικό αλλά και γενικά τον κόσμο της Ρωμαίικης-Ελληνικής μουσικής τα τελευταία 200 χρόνια. Ως φορέας της γνήσιας ψαλτικής μας κληρονομιάς όπως και πολλοί διαπρεπείς πρωτοψάλτες του 20ου αιώνα αλλά και συνάμα παρατηρητικός και ερευνητής σε βάθος της μουσικής εκφράζει καίριες και τολμηρές διαπιστώσεις για την πραγματική αλήθεια της μουσικής μας παράδοσης. Η θεωρία της μουσικής μας τα τελευταία 200 χρόνια έχει παραποιηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε με τον καιρό η παράδοση ατονεί εξ αιτίας της πλάνης των θεωρητικών του 19ου αιώνα. Η εργασία αυτή του Αθανασίου Καραμάνη ήταν ελατήριο ωφέλιμο για την ενδελεχή έρευνά μου επί του θέματος τα τελευταία χρόνια. Όντως η αρμονική θεωρία  της μουσικής που ταιριάζει στην διασωθείσα παράδοση δεν έχει αλλάξει από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Όπως παρατηρεί κι ο δάσκαλος Καραμάνης η βασική αρμονική είναι όπως την όρισε ο Πυθαγόρας και όλα τα διαστήματα είναι αποτέλεσμα κίνησης- έλξεων των ήχων. Περισσότερα για το πως εφαρμόζεται η αρχαία αρμονική και πως γίνεται η παραλλαγή των ήχων σύμφωνα με την έρευνα του γράφοντος  στηριγμένος σε πολλά από τα στοιχεία που παραθέτει και αναλύει ο Αθανάσιος Καραμάνης θα βρείτε στο παρόν blog.
Σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχα με τον  υπεύθυνο των εκδόσεων των βιβλίων του Καραμάνη, Ελευθέριο Καραμάνη, εγγονό του αειμνήστου πρωτοψάλτου και διδασκάλου με ενημέρωσε ότι είναι υπό έκδοση ολοκληρωμένο θεωρητικό του διδασκάλου. Ευχόμαστε να δει γρήγορα το φως της δημοσιότητας και να βοηθήσει περαιτέρω στην αποκατάσταση της μουσικής αλήθειας.  Ευχαριστώ τον κ. Γεώργιο Παπαδόπουλο για την ταχυδρομική αποστολή του παρόντος  και τον κ. Ελευθέριο Καραμάνη για την άδεια δημοσίευσης.  

Ευάγγελος Σολδάτος
Ερευνητής της ψαλτικής τέχνης, αναλυτής-προγραμματιστής.

[σχετική συζήτηση στο φόρουμ "Ψαλτολόγιον" εδώ]

 Εργασία μου με τίτλο "Προσεγγίσεις σε θεωρητικά ζητήματα", περιέχει όλα τα βασικά στοιχεία της αρμονικής, του τρόπου και της λογικής με τα οποία γίνεται η παραλλαγή των ήχων, βρίσκεται επισυναπτόμενη στα πλαίσια της συλλογικής εργασίας «Μαθηματάριον: Ἑρμηνευτικὴ καὶ Μουσικολογικὴ Σπουδὴ» με πρωτοβουλία του φιλολόγου και πρωτοψάλτη Κωνσταντίνου Σκαρμούσου

Σύστημα Τέλειον Αμετάβολον

1. Ερμηνεία του μαθήματος «Ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλλαγμῷ…» Βαλασίου ἱερέως, ἦχος πλ. β΄
2. Μελέτημα- ανάλυση μαθήματος  «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ…», Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλους, [τὸ δὲ κράτημα Ἰωάννου Πρωτοψάλτου], ἦχος βαρύς
3. Προσεγγίσεις σε θεωρητικά ζητήματα της εκκλησιαστικής μουσικής επισυναπτόμενο pdf αρχείο  σε σχετικό φάκελο στο usb stick

[Πρώτη ανακοίνωση στο forum "Ψαλτολόγιον"]

(394) (394-407) Οἱ δὲ νῦν τὸ μὲν κάλλιστον τῶν γενῶν, ὅπερ μάλιστα διὰ σεμνότητα παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ἐσπουδάζετο, παντελῶς παρῃτήσαντο, ὥστε μηδὲ τὴν τυχοῦσαν ἀντίληψιν τῶν ἐναρμονίων διαστημάτων τοῖς πολλοῖς ὑπάρχειν. (395) Οὕτως δ´ ἀργῶς διάκεινται καὶ ῥᾳθύμως, ὥστε μηδ´ ἔμφασιν νομίζειν παρέχειν καθ´ ὅλου τῶν ὑπὸ τὴν αἴσθησιν πιπτόντων τὴν ἐναρμόνιον δίεσιν, ἐξορίζειν δ´ αὐτὴν ἐκ τῶν μελῳδημάτων· πεφλυαρηκέναι γὰρ τοὺς διδάξαντάς τι περὶ τούτου καὶ τῷ γένει τούτῳ κεχρημένους·
(396) ἀπόδειξιν δ´ ἰσχυροτάτην τοῦ τἀληθῆ λέγειν φέρειν οἴονται μάλιστα μὲν τὴν αὑτῶν ἀναισθησίαν, ὡς πᾶν, ὅ τι περ ἂν αὐτοὺς ἐκφύγῃ, τοῦτο καὶ δὴ πάντως ἀνύπαρκτον ὂν παντελῶς καὶ ἄχρηστον· (397) εἶτα καὶ τὸ μὴ δύνασθαι ληφθῆναι διὰ συμφωνίας τὸ μέγεθος, καθάπερ τό τε ἡμιτόνιον καὶ τὸν τόνον καὶ τὰ λοιπὰ δὲ τῶν τοιούτων διαστημάτων. (398) (398-399) Ἠγνοήκασι δ´ ὅτι καὶ τὸ τρίτον μέγεθος οὕτως ἂν καὶ τὸ πέμπτον ἐκβάλλοιτο καὶ τὸ ἕβδομον· (399) ὧν τὸ μὲν τριῶν, τὸ δὲ πέντε, τὸ δ´ ἑπτὰ διέσεών ἐστι· (400) καὶ καθόλου πάνθ´ ὅσα περιττὰ φαίνεται τῶν διαστημάτων, ἀποδοκιμάζοιτ´ ἂν ὡς ἄχρηστα, παρ´ ὅσον οὐδὲν αὐτῶν διὰ συμφωνίας λαβεῖν ἔστι· (401) ταῦτα δ´ ἂν εἴη ὅσα ὑπὸ τῆς ἐλαχίστης διέσεως μετρεῖται περισσάκις. (402) Οἷς ἀκολουθεῖν ἀνάγκη καὶ τὸ μηδεμίαν τῶν τετραχορδικῶν διαιρέσεων χρησίμην εἶναι, πλὴν μόνην ταύτην δι´ ἧς πᾶσιν ἀρτίοις χρῆσθαι διαστήμασι συμβέβηκεν· (403) αὕτη δ´ ἂν εἴη ἥ τε τοῦ συντόνου  διατόνου καὶ ἡ τοῦ τονιαίου χρώματος.
(404) Τὸ δὲ τὰ τοιαῦτα λέγειν τε καὶ ὑπολαμβάνειν οὐ μόνον τοῖς φαινομένοις ἐναντιουμένων ἐστίν, ἀλλὰ καὶ ἑαυτοῖς μαχομένων. (405) Χρώμενοι γὰρ αὐτοὶ (ταῖς) τοιαύταις τετραχόρδων μάλιστα φαίνονται διαιρέσεσιν, ἐν αἷς τὰ πολλὰ τῶν διαστημάτων ἤτοι περιττά ἐστιν ἢ ἄλογα· (406) μαλάττουσι γὰρ αἰεὶ τάς τε λιχανοὺς καὶ τὰς παρανήτας. Ἤδη δὲ καὶ τῶν ἑστώτων τινὰς παρανιᾶσι φθόγγων ἀλόγῳ τινὶ διαστήματι, προσανιέντες αὐτοῖς τάς τε τρίτας καὶ τὰς παρανήτας, (407) καὶ τὴν τοιαύτην εὐδοκιμεῖν μάλιστά πως οἴονται τῶν συστημάτων χρῆσιν, ἐν ᾗ τὰ πολλὰ τῶν διαστημάτων ἐστὶν ἄλογα, οὐ μόνον τῶν κινεῖσθαι πεφυκότων φθόγγων, ἀλλὰ καί τινων ἀκινήτων ἀνιεμένων, ὥς ἐστι δῆλον τοῖς αἰσθάνεσθαι τῶν τοιούτων δυναμένοις. πηγή 

 Στο "περί μουσικής" του Πλουτάρχου, αν σταθούμε στην άνω παράγραφο διαπιστώνουμε πόσο επίκαιρος είναι.
Ο Πλούταρχος εκφράζει την αγανάκτηση του για την ανικανότητα των τότε μουσικολογούντων να διακρίνουν και αντιληφθούν το θεμελιώδες διάστημα της εναρμονίου διέσεως (3 μόρια), τόσο καθεαυτό, όσο και όλα τα διαστήματα που είναι περιττά πολλαπλάσια αυτού (9, 15, 21, 27 κοκ), με βασιότερο τον υπερμείζονα τόνο των πέντε διέσεων : Νη- Πα=Παρανήτη-Νήτη=5*3=15μόρια. Αντιλαμβάνονται λέει μόνο τα διαστήματα που βολεύουν τις συμφωνίες, τα οποία είναι ζυγά πολλαπλάσια της δίεσης (6, 12, 18, 24 κοκ). Επιτίθεται με λόγο καυστικό και αρκετά εριστικό εναντίων όσων δεν μπορούν  να διακρίνουν την διαφορά μείζονος τόνου (διάστημα τεσσάρων διέσεων, 4*3=12μόρια) και υπερμείζονος τόνου (πέντε διέσεων,5*3=15 μόρια). Δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν το μαλάκωμα-χαμήλωμα 3ων μορίων της λιχανού και της παρανήτης χορδής καθώς και της τρίτης και παρυπάτης.
Χάρη σε αυτό το μαλάκωμα μιας δίεσης της λιχανού και παρανήτης χορδής ονομάστηκε το μαλακό διάτονο έτσι. 

Η χρόα του  μαλακού διατόνου προκύπτει με μαλάκωμα τς λιχανού ή παρανήτης χορδής

Όπως τότε έτσι και τώρα το ίδιο ακριβώς γίνεται. Οι περισσότεροι σύγχρονοι ψάλτες δεν διακρίνουν και δεν κατανοούν την σπουδαιότητα αυτής της "λεπτομέρειας" και έχουν παρουσιάσει λάθος εικόνα της μουσικής μας. Το τραγικό αυτό λάθος πέρασε τον 19ο αιώνα από τον συντάκτη του Μεγάλου Θεωρητικού της Μουσικής, τον Χρύσανθο επίσκοπο Δυρραχίου ο οποίος αντιστοίχισε λάθος τις αρχαίες χορδές με τους σημερινούς φθόγγους, σαν στραβοκουμπωμένο πουκάμισο(με κόκκινο έχω την σωστή κατ' εμέ αντιστοίχιση). 

Αργότερα η μουσική Επιτροπή του 1881 ενώ αντιλήφθηκε τον υπερμείζονα τόνο  σαν φυσικό διάστημα της κλίμακας του τετάρτου και πλαγίου του τετάρτου(βλ  "Στοιχειώδης Διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής", Κωνσταντινούπολη 1888, σελ.18 ) δεν παρουσιάστηκε όπως θα έπρεπε, με εστώτα-σταθερό τον Πα φθόγγο και κινούμενο τον Νη, όπως ορίζει η αρμονική του κάθε τετραχόρδου. 

Τον 20ο αιώνα την χαριστική βολή στην αρμονική επιστήμη έδωσε η παρανοϊκή θεωρία του Σίμωνος Καρά και των συνεχιστών του, που μέχρι τώρα  παρουσιάζουν αυθαίρετα διαστήματα και έλξεις των ήχων, χωρίς πουθενά να εξηγούν την προέλευση και τον τρόπο υπολογισμού τους. Έτσι φθάσαμε στην δεινή θέση του σήμερα. Ζούμε την εποχή που μια μουσική χιλιετιών χάνεται σε διάστημα μικρότερο του ενός αιώνα. Χάνεται η μουσική γιατί η ζωντανή παράδοση φθίνει και οι περισσότεροι προσπαθούν να ψάλλουν όχι βάσει ακουσμάτων αλλά εφαρμόζοντας την λάθος σύγχρονη θεωρία των ωδείων και του Σ. Καρά. Πόσοι σήμερα έχουν αντιληφθεί το μέγεθος του προβλήματος και την σημασία αυτού του σημαντικού θεμελιώδους μεγέθους της διέσεως;! Το ζήτημα δεν είναι μόνο καθεαυτό το μέγεθος της δίεσης(3 μόρια) ή του υπερμείζονος(15 μόρια) αλλά η συνέπεια στην σωστή θέση -αρμονία και κίνηση όλων των ήχων, λχ α)ο ζω του βαρέως αν γίνει σωστά ο υπερμείζων  Νη- Πα έρχεται σε συμφωνία με τον Γα, χωρίς να χρειαστεί να γίνει δίεση ο Γα, όπως εσφαλμένα τον κάνουν σήμερα οι σύγχρονοι ψάλτες και χαλάνε το άκουσμα του πρώτου ήχου στον Πα. β)Μπορείς και έχεις άκουσμα μέσου β ήχου σε μια μείζονα τρίτη και ψάλλεις σωστά την παραχορδή του β ήχου που γίνεται πλάγιος τέταρτος στο "Ποίοις ευφημιών".. ο πρώτος ήχος τρέπεται άμεσα σε β ήχο και άλλα πολλά.
Για αυτό το φλέγον ζήτημα σε αυτό το φόρουμ έχουν ανοιχθεί πλείστα άλλα θέματα. Αναφέρω μερικά εδώ, σχετικές παρουσιάσεις-διαλέξεις εδώ, ώστε να γίνει κατανοητό το ζητούμενο και προαπαιτούμενο στοιχείο αν θέλει κάποιος να ψάλλει την ίδια μουσική που έψαλλαν οι παραδοσιακοί δάσκαλοι Κωνσταντινουπολίτες, Σμυρνιοί κ.α κυρίως του αιώνα που μας πέρασε οι οποίοι έσωσαν αυτήν την παράδοση ακουστικώς. Από την επιπολαιότητα και "αναισθησία" των συγχρόνων του Πλουτάρχου χάθηκε ο τρόπος που μελωδείται το καλύτερο των γενώv, όπως λέει, το εναρμόνιο γένος. Τώρα για τον ίδιο ακριβώς λόγο κοντεύει να χαθεί το μαλακό διάτονο. Χάρη σε ταλαντούχους μουσικούς ανά τους αιώνες όπως ο Πλούταρχος, αργότερα ο Μανουήλ Βρυένιος, ο Ι. Πλουσιαδηνός κ.α σώθηκε κατά θαυμαστό τρόπο η ορθή θεωρία της μουσικής ερμηνεύοντας σωστά την προφορική παράδοση. Στην σύγχρονη εποχή ο Γεώργιος Μιχαλάκης παρατήρησε πρώτος το μεγαλύτερο μέγεθος του πρώτου τόνου της μουσικής μας Νη-Πα, όχι λόγω παροδικής έλξης αλλά λόγω φυσικού μεγέθους. Άνοιξε το σημαντικότερο θέμα στο φόρουμ Ψαλτολόγιο αλλά ίσως και το σημαντικότερο θέμα που έχει αναδειχθεί στην ιστορία της παγκόσμιας μουσικής στον αιώνα μας, "Περί του διαστήματος ΝΗ-ΠΑ" . Λέω παγκόσμιας μουσικής γιατί το μέλος και η κίνηση των ήχων, η σημασία και ο
ρόλος των διέσεων, στηρίζονται σε φυσικούς αρμονικούς κανόνες. Διακρίνεται το σωστό από το λάθος και το φάλτσο, αφορά όλα τα είδη μουσικής αυτό.

Μαρτυρία οξύτερου Κε ή Πα από την πατριαρχική επιτροπή του 1883  , Στοιχειώδης Διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής, Κωνσταντινούπολη 1888, σελ.18

Σήμερα εφόσον έχουμε μαύρα μεσάνυχτα στην πράξη της μουσικής μας προσπαθούμε να βρούμε άλλους τρόπους να την ομορφύνουμε. Προσθέτουμε παραπανίσια ισοκρατήματα, χρησιμοποιούμε  τεχνητά μηχανικά ισοκρατήματα έως και μουσικά όργανα, προσθέτουμε έλξεις και διέσεις εκεί που δεν υπάρχουν, απλοποιούμε και ακολούθως εναρμονίζουμε τα εκκλησιαστικά μέλη κατά την δυτική πολυφωνία και αντίστιξη ή συνθέτουμε εκ νέου άλλη μουσική.
Εύχομαι αυτά που ο χρόνος μας έκανε να λησμονήσουμε να τα ξαναθυμηθούμε, όπως προτρέπει ο Μανουήλ Βρυέννιος στην εισαγωγή των αρμονικών του, γιατί είναι στοιχεία ζωντανά της παράδοσης μας και είναι κρίμα να χαθούν. Η βασική θεωρία της μουσικής είναι ίδια κι απαράλλακτη όπως περιγράφεται στον Μανουήλ Βρυέννιο και στον Γεώργιο Παχυμέρη, οι ήχοι κινούνται όπως περιγράφεται στις μεταβολές κατά γένος, σύστημα και αρμονία από τους αρχαίους αρμονικούς (Πυθαγόρας, Πλάτων, Αριστόξενος, Ευκλίδης, Κλεωνίδης, Πτολεμαίος, Πάππος, Πλούταρχος κλπ ) κι από την παραλλαγή των ήχων του Ι. Κουκουζέλη και Ι. Πλουσιαδηνού. Για τον τρόπο που γίνονται όλες οι μεταβολές και οι έλξεις σύμφωνα με την προφορική παράδοση και όπως αυτή είναι καταγεγραμμένη στους θεωρητικούς που ανέφερα, πως αντιστοιχίζεται η θεωρία της αρχαίας μουσικής, ώστε να ταυτίζεται με την σύγχρονη έχω δημοσιεύσει την ακόλουθη εργασία "Προσεγγίσεις σε θεωρητικά ζητήματα της εκκλησιαστικής μουσικής")
Η μουσική μας είναι σε πολύ κρίσιμη καμπή προς τον αφανισμό, ας ερευνήσουμε σε βάθος και ας μιμηθούμε  πρώτα ακριβώς αυτό που ακούμε από τους παραδοσιακούς ψάλτες, κυρίως Κωνσταντινουπολίτες και ας σταματήσουμε να "διορθώνουμε" την πράξη της ψαλτικής βάσει αυθαίρετων σύγχρονων ερμηνειών της παλαιάς θεωρίας .

Ίσως το μοναδικό σωζόμενο διάγραμμα, το οποίο δείχνει τα διαστήματα του ορθού μαλακού διατονικού γένους, με Νη-Πα και Γα-Δι υπερμείζονες 15 μορίων. Είναι από την "Χριστομάθεια" του Ι. Σακελλαρίδη έκδοση Β 1885. Σελίδα από Χειρόγραφο Αναστασιματάριο του 1956,  Αγαπίου Μοναχού, Ι.Μ. Αγίου Παύλου, Άγιο Όρος  Περί του Ουσάκ (πρώτος ή πλάγιος πρώτος- αναλόγως το μέλος) .Άλλη μία μαρτυρία της χρόας του ορθού μαλακού διατονικού γένους, το μεγάλο Νη-Πα ! που σήμερα έχουμε ξεχάσει και δεν μπορεί κανένας νέος να ψάλλει σωστά. Ερμηνεία της εξωτερικής μουσικής - Κωνσταντίνου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1843

Ευάγγελος Σολδάτος,
ερευνητής ψαλτικής τέχνης,
αναλυτής προγραμματιστής
__________________

Ανακοίνωση: Προσεγγίσεις σε θεωρητικά ζητήματα της εκκλησιαστικής μουσικής που έχω κάνει μέχρι τώρα, τα βασικά στοιχεία της αρμονικής, του τρόπου και της λογικής με τα οποία γίνεται η παραλλαγή των ήχων, σε μορφή αρχείου pdf βρίσκεται επισυναπτόμενο στα πλαίσια της υπό έκδοση εργασίας «Μαθηματάριον: Ἑρμηνευτικὴ καὶ Μουσικολογικὴ Σπουδὴ» της Ι.Μ. Παρακλήτου 

Η κατανόηση της αρχαίας αρμονικής, της παραλλαγής των ήχων και του ρόλου των συμφωνιών  μας οδηγεί στις σωστές θέσεις και σχέσεις των ήχων, στην ορθή διαστηματική περιγραφή της μουσικής.

Με την θέληση και βοήθεια του Θεού θα εκδοθεί κάποια στιγμή και ένα πλήρες θεωρητικό εγχειρίδιο με σαφείς οδηγίες και περιγραφή της παραδοσιακής ρωμαίικης μουσικής παράδοσης